Dịch bệnh tồn tại hàng thế kỷ bùng phát ở châu Phi
“Cần hành động ngay, không phải ngày mai mà là ngay bây giờ,” Yap Boum - đại diện Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh châu Phi (Africa CDC) kêu gọi. Ông đang nói về dịch bệnh đã tồn tại hàng thế kỷ, dịch tả (cholera), thứ đang quay trở lại và càn quét khắp châu Phi.

Theo thông tin của WHO, tính từ đầu năm 2025 đến ngày 29/8, cơ quan này đã theo dõi 409.222 trường hợp mắc bệnh (4.738 ca tử vong) được báo cáo tại 31 quốc gia, trong đó có 6 quốc gia ghi nhận tỷ lệ tử vong trên 1%. Tuy số ca mắc giảm 20% so với cùng kỳ năm ngoái, nhưng số ca tử vong lại tăng 46%.

Riêng năm 2025, châu Phi báo cáo hơn 230.000 ca bệnh và gần 5.000 ca tử vong, trải rộng trên 23 quốc gia, so với 15 quốc gia vào năm 2022, theo CDC Châu Phi. Ngoài ra, WHO cho biết khu vực Đông Địa Trung Hải có số ca mắc cao nhất (230.991 ca tại 6 quốc gia), tiếp theo là châu Phi, khu vực Đông-Nam Á (2.985 ca tại 5 quốc gia) và châu Mỹ (2.496 ca tại 1 quốc gia).

Về ca tử vong, châu Phi dẫn đầu, tiếp đến là Đông Địa Trung Hải (943 ca, chiếm 0,4%), châu Mỹ (31 ca, chiếm 1,2%) và Đông-Nam Á (1 ca, chiếm 0,03%).

Trước diễn biến căng thẳng, lãnh đạo châu Phi đã họp tại Lusaka (Zambia) và công bố kế hoạch khẩn cấp cùng lực lượng đặc nhiệm cấp tổng thống để ứng phó. Đây là sự phối hợp giữa CDC Châu Phi và WHO.

WHO cảnh báo tình hình “ngày càng tồi tệ, do xung đột và nghèo đói”. Đặc biệt, những nước có tỷ lệ tử vong vượt 1% cho thấy hệ thống quản lý và chăm sóc y tế còn nhiều lỗ hổng.

Điểm mới của kế hoạch lần này là nâng cấp độ lên cấp tổng thống để huy động nhiều bộ ngành cùng tham gia, nhất là liên quan đến hạ tầng nước sạch – gốc rễ của vấn đề nhưng vốn không thuộc thẩm quyền Bộ Y tế. “Khi được đưa lên cấp tổng thống, chúng ta mới có thể phối hợp đồng bộ giữa các quốc gia và các bộ ngành,” Boum nhấn mạnh.

Với ngân sách dự kiến 231 triệu USD, kế hoạch tập trung trong 6 tháng tới: xây dựng hơn 350 trung tâm điều trị, hàng trăm điểm điều trị ngoại trú và phân bổ khoảng 10 triệu liều vắc xin uống – kinh phí do nhà tài trợ hỗ trợ. Mục tiêu lâu dài: loại bỏ tả như vấn đề y tế công cộng vào năm 2030.

Căn bệnh giết người trong vài giờ
Nguồn gốc tả từ Ấn Độ, tồn tại lâu đời tại vùng châu thổ sông Hằng. Đầu thế kỷ 19, cùng với thương mại và tàu biển, bệnh lan ra toàn cầu: từ Nga, Tây Âu đến Mỹ. Với tỷ lệ tử vong tới 50% nếu không điều trị, hàng triệu người đã thiệt mạng.

Khi đó, nguyên nhân bệnh chưa được biết rõ. Có giả thuyết cho rằng do “khí độc” từ rác thải hay sự trừng phạt của thần linh. Đến năm 1850, bác sĩ John Snow ở Anh chứng minh được mối liên hệ giữa tả và nguồn nước ô nhiễm, nổi tiếng với việc tháo bỏ tay bơm nước ở phố Broad Street, chặn đứng dịch tại London.

Cùng thời gian, nhà khoa học Ý Filippo Pacini phát hiện vi khuẩn Vibrio cholerae – thủ phạm thật sự, dù phát hiện này phải mất nhiều thập kỷ mới được công nhận.

Tả có thể tàn phá nặng nề với triệu chứng tiêu chảy, nôn mửa dữ dội, gây mất nước nghiêm trọng, dẫn đến suy tạng và tử vong chỉ trong vài giờ. WHO ước tính mỗi năm có từ 1,3–4 triệu ca tả, với 21.000–143.000 ca tử vong. Hiện nay, châu Phi chiếm tới 82% ca toàn cầu và 94% số ca tử vong, theo Africa CDC.

Xung đột, biến đổi khí hậu và sự lây lan
Các đợt bùng phát tả thường xuất hiện ở những nơi khủng hoảng: chiến tranh, thiên tai hay di cư lớn. Yemen từng trải qua đợt dịch tồi tệ nhất lịch sử với hơn 2,5 triệu ca từ khi nội chiến nổ ra. Ở Chad, dịch bùng lên do dòng người tị nạn từ Sudan. “Không có sức khỏe nếu không có hòa bình,” Boum khẳng định.

Ngoài ra, biến đổi khí hậu khiến lũ lụt, hạn hán thường xuyên hơn, làm nguồn nước sạch khan hiếm hoặc ô nhiễm, tạo điều kiện vi khuẩn tả hoành hành.

Điểm sáng là tả có thể chữa trị nếu bệnh nhân được cấp cứu sớm. Phương pháp chính là bù nước và điện giải bằng dung dịch uống, gọi là “nước đường muối đặc biệt”. Trường hợp nặng cần truyền dịch và dùng kháng sinh. Nếu điều trị kịp thời, tỷ lệ tử vong giảm xuống dưới 1%.

Tả cũng dễ nhận diện: phân bệnh nhân có màu trắng đục, giống nước vo gạo. Ngoài ra đã có bộ xét nghiệm nhanh để phát hiện sớm.

Bên cạnh điều trị, vắc xin uống là biện pháp phòng ngừa hiệu quả. WHO cho biết từ năm 2017, số liều vắc xin tả tăng mạnh, riêng năm 2023 đạt 35 triệu liều. Tuy nhiên, nguồn cung vẫn thiếu và khó triển khai tại vùng chiến sự.

“Chúng ta có thể cứu mọi bệnh nhân nếu họ được đưa đến trung tâm điều trị kịp thời,” giáo sư David Sack (ĐH Johns Hopkins) nhấn mạnh. Nhưng ông cũng cảnh báo: chỉ khi nào có nước sạch và vệ sinh an toàn, dịch tả mới thật sự bị loại bỏ.

Nguy cơ dịch tả xâm nhập, Bộ Y tế Việt Nam đưa ra khuyến cáo
Mặc dù Việt Nam chưa ghi nhận ca mắc, nhưng trước diễn biến phức tạp của dịch trên toàn cầu, Cục Phòng bệnh khuyến cáo người dân không được chủ quan, đồng thời yêu cầu các địa phương giám sát dịch từ sớm.

Theo Cục Phòng bệnh, trong 12 năm qua Việt Nam chưa có ca bệnh tả. Tuy nhiên, nguy cơ xâm nhập vẫn hiện hữu do giao lưu thương mại và du lịch quốc tế.

Ngay khi WHO công bố thông tin, Bộ Y tế đã chủ động phối hợp để cập nhật, trao đổi tình hình và đánh giá nguy cơ với Việt Nam.

“Cục sẽ theo dõi sát và cập nhật hàng ngày, báo cáo kịp thời lãnh đạo Bộ, Chính phủ khi có tình huống bất thường; đồng thời điều chỉnh biện pháp phòng chống dịch phù hợp,” đại diện Cục Phòng bệnh cho biết.

Bộ Y tế khuyến cáo:

  • Người trở về từ vùng có dịch cần theo dõi sức khỏe 5 ngày.

  • Nếu có triệu chứng bất thường (nôn, tiêu chảy nhiều, mất nước) phải đến ngay cơ sở y tế.

  • Vệ sinh cá nhân: rửa tay thường xuyên bằng xà phòng.

  • Vệ sinh môi trường: thu gom rác, diệt ruồi.

  • An toàn thực phẩm: ăn chín, uống sôi.

  • Bảo vệ nguồn nước, sử dụng nước sạch.

  • Khi có dấu hiệu bệnh, cần đi khám ngay, không tự ý điều trị tại nhà. Người đi công tác, du lịch ở vùng dịch phải đặc biệt cảnh giác và chủ động phòng bệnh.

Nguồn: npr.org, WHO, Reuters, Bộ Y tế Việt Nam