Theo quy định hiện hành, để được triển khai hoạt động theo mô hình bán hàng đa cấp tại Việt Nam, doanh nghiệp bắt buộc phải được Bộ Công Thương cấp Giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp – thường được gọi là “đa cấp chân chính”. Ngược lại, các doanh nghiệp hoạt động theo mô hình này mà chưa được cấp phép chính thức đều bị dư luận xếp vào nhóm “đa cấp bất chính”. Trong khuôn khổ bài viết này, nội dung chỉ tập trung đề cập đến nhóm doanh nghiệp đa cấp hợp pháp – tức đã được cấp phép.
Kinh doanh đa cấp có thật sự minh bạch?
Một trong những nghi vấn thường xuyên được đặt ra là: “Kinh doanh đa cấp có thực sự minh bạch?”. Theo đánh giá của giới chuyên gia, luật sư và cả doanh nghiệp, mô hình này hoàn toàn minh bạch, thậm chí còn rõ ràng hơn nhiều lĩnh vực kinh doanh khác.
Luật sư Nguyễn Thế Truyền – Giám đốc Công ty Luật hợp danh Thiên Thanh (Đoàn Luật sư TP. Hà Nội) cho biết, cũng như mọi lĩnh vực kinh doanh khác, để được phép hoạt động tại Việt Nam, doanh nghiệp đa cấp phải xin Giấy phép Đăng ký kinh doanh tại Sở Kế hoạch và Đầu tư (nay là Sở Tài chính) địa phương. Sau đó, nếu muốn áp dụng mô hình đa cấp, doanh nghiệp buộc phải xin thêm Giấy chứng nhận từ Bộ Công Thương. Như vậy, về mặt thủ tục, doanh nghiệp đa cấp đã phải bổ sung thêm một bước cấp phép so với các ngành nghề thông thường.
Muốn kinh doanh theo phương thức đa cấp, Doanh nghiệp bắt buộc phải xin thêm Bộ Công Thương cấp Giấy Chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp.
Không chỉ khắt khe về thủ tục ban đầu, trong quá trình vận hành, doanh nghiệp đa cấp còn bị yêu cầu tuân thủ hàng loạt nghĩa vụ báo cáo chi tiết mà các lĩnh vực như bất động sản, xây dựng, truyền thông, thời trang, văn hóa… không bị áp đặt.
Cụ thể, hàng tháng, doanh nghiệp đa cấp phải báo cáo Sở Công Thương nơi đặt trụ sở danh sách toàn bộ người tham gia tại địa phương, bao gồm các thông tin cá nhân như họ tên, ngày sinh, địa chỉ, số CCCD, mã hợp đồng, số điện thoại… – những dữ liệu thuộc phạm vi đời tư mà lẽ ra cá nhân có thể từ chối cung cấp. Vấn đề đặt ra là liệu các thông tin nhạy cảm này có được bảo mật tuyệt đối hay có nguy cơ bị lộ, thậm chí rơi vào tay đối thủ cạnh tranh? Câu hỏi này càng trở nên cấp thiết khi Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân đã chính thức có hiệu lực.
Không dừng ở đó, cứ mỗi 6 tháng, doanh nghiệp đa cấp còn phải gửi báo cáo tình hình tài chính năm trước cho Bộ Công Thương và Sở Công Thương sở tại; báo cáo địa điểm đặt trụ sở, chi nhánh, văn phòng đại diện; báo cáo mạng lưới người tham gia, số lượng phát sinh, số người ngừng hợp đồng...
Thêm vào đó, các báo cáo định kỳ khác cũng được yêu cầu như: doanh thu theo từng sản phẩm, chi tiết hoa hồng, tiền thưởng, lợi ích kinh tế, giá vốn hàng hóa, các chương trình khuyến mãi, hội thảo, thu nhập cá nhân của người tham gia, nghĩa vụ ngân sách Nhà nước...
Theo chuyên gia kinh tế Đồng Thanh Tùng, ngoài khâu vận hành, khâu sản phẩm cũng bị giám sát chặt chẽ. Doanh nghiệp đa cấp phải công khai toàn bộ danh mục sản phẩm, giá bán, tỷ lệ hoa hồng… trên website. Với nhóm sản phẩm yêu cầu giấy phép như thực phẩm chức năng, mỹ phẩm, hàng tiêu dùng… cũng phải thực hiện cấp phép lưu hành như các đơn vị khác.
Từ đó có thể thấy, mọi khâu trong hoạt động của doanh nghiệp đa cấp đều bị giám sát chặt chẽ hơn các ngành kinh doanh khác. “Doanh nghiệp đa cấp phải báo cáo từ sản phẩm, doanh thu đến từng người tham gia, điều mà không ngành nghề nào phải làm. Như vậy sao có thể nói ngành này thiếu minh bạch? Tôi cho rằng đây là một trong những mô hình kinh doanh minh bạch nhất”, luật sư Truyền nhận định.
Bộ Công Thương mới có tờ trình Thủ tướng Chính phủ “Dự thảo Nghị định thay thế các Nghị định của Chính phủ về quản lý hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp” nhằm thay thế các Nghị định cũ.
Bài toán giá cao: Hiểu đúng bản chất
Nhiều năm qua, có ý kiến cho rằng sản phẩm của doanh nghiệp đa cấp bị “thổi giá”, bán ra cao hơn nhiều lần so với giá gốc, từ đó bị nghi ngờ là thiếu minh bạch.
Giải thích về điều này, chuyên gia Đồng Thanh Tùng cho biết: Theo quy định của Bộ Công Thương, mọi hàng hóa trong hệ thống đa cấp phải được niêm yết giá bán, giá mua, tỷ lệ hoa hồng rõ ràng trên website và đăng ký với cơ quan quản lý. Các nhà phân phối của hệ thống không được trả lương, không có bảo hiểm, không nhận chi phí bán hàng hay quảng cáo. Những khoản chi này được gộp vào tỷ lệ hoa hồng trên giá trị sản phẩm mà họ bán được theo hợp đồng.
Do đó, doanh nghiệp khi xây dựng kế hoạch kinh doanh buộc phải tính trước các khoản chi phí trên vào giá bán niêm yết để đảm bảo nhà phân phối có thể tự trang trải chi phí hoạt động.
Tất cả thông tin từ giá sản phẩm, tỷ lệ hoa hồng đến các khoản thu nhập đều phải được kê khai đầy đủ, công khai minh bạch và chịu giám sát bởi Bộ Công Thương, Sở Công Thương và cơ quan thuế. Giao dịch giữa doanh nghiệp, nhà phân phối và người tiêu dùng là sự thỏa thuận tự nguyện và phải tuân thủ nghĩa vụ thuế theo luật định.
Bởi vậy, quan điểm cho rằng doanh nghiệp đa cấp nâng giá sản phẩm để trục lợi là cách nhìn phiến diện, không đúng với bản chất thương mại. Thực tế cho thấy nhiều mặt hàng như thời trang cao cấp, thiết bị y tế, chip điện tử… đều có giá bán cao gấp nhiều lần giá sản xuất nhưng người tiêu dùng vẫn lựa chọn. Đây là đặc điểm phổ biến trong kinh doanh chứ không phải biểu hiện của gian dối.
Liệu có "ghẻ lạnh" với Doanh nghiệp đa cấp?
Câu hỏi đặt ra là: Phải chăng chúng ta đang “đối xử lạnh nhạt” với doanh nghiệp đa cấp chân chính? Vì sao số lượng doanh nghiệp được cấp phép liên tục giảm mạnh, từ hơn 100 đơn vị ban đầu, xuống 67 vào năm 2015, còn 23 năm 2019 và đến nay chỉ còn lại 16?
Một trong những vấn đề khiến doanh nghiệp đa cấp than phiền nhiều nhất là việc phải xin phép hoạt động tại từng địa phương. Mặc dù đã được Bộ Công Thương cấp phép toàn quốc, khi triển khai hoạt động tại một tỉnh, thành, doanh nghiệp vẫn phải xin phép Sở Công Thương địa phương đó. Một số địa phương thậm chí yêu cầu thêm ý kiến từ cấp xã, phường khiến quá trình bị kéo dài, gây trì trệ.
Các chuyên gia cho rằng điều này không hợp lý, bởi Giấy chứng nhận từ Bộ Công Thương vốn là giấy phép có điều kiện và có giá trị toàn quốc. Nếu đã được cấp phép trung ương, việc tiếp tục phải xin phép cơ quan cấp dưới như Sở, Phòng là không cần thiết. Chức năng của Sở Công Thương địa phương lẽ ra chỉ nên là giám sát, kiểm tra và xử lý sai phạm – chứ không nên đóng vai trò quyết định doanh nghiệp được hay không được hoạt động.
Thêm một rào cản nữa là yêu cầu doanh nghiệp phải ký quỹ 10 tỷ đồng tại kho bạc để được cấp phép. Đây là khoản dự phòng xử lý khi có rủi ro xảy ra, song lại gây áp lực rất lớn lên doanh nghiệp, đặc biệt là các đơn vị nhỏ, mới gia nhập thị trường.
Luật sư Truyền cho rằng: Việc ký quỹ chung một mức 10 tỷ đồng không phân biệt quy mô là điều bất hợp lý và bất bình đẳng giữa các mô hình kinh doanh. Trong khi doanh nghiệp đa cấp đã kê khai, báo cáo minh bạch, mọi hoạt động đều được giám sát, nếu vi phạm sẽ bị xử lý theo luật thì không nên buộc phải “gánh vác trước” như vậy.
Chuyên gia Đồng Thanh Tùng cũng nhận định, trong bối cảnh doanh nghiệp nhỏ vẫn phụ thuộc vào nguồn vốn vay, số tiền ký quỹ này là gánh nặng quá lớn, làm cản trở sự phát triển.
Theo số liệu từ Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia (Bộ Công Thương), tính đến cuối năm 2024, cả nước còn 16 doanh nghiệp được cấp phép bán hàng đa cấp, giảm 4 doanh nghiệp so với đầu năm. Dù vậy, hầu hết doanh nghiệp vẫn duy trì được lợi nhuận, đóng góp tích cực cho ngân sách và tạo việc làm cho gần 700.000 người. Năm 2024, doanh thu toàn ngành đạt hơn 16.206 tỷ đồng, đóng góp ngân sách 2.262 tỷ đồng, đồng thời tích cực tham gia hoạt động xã hội, thiện nguyện.
Tuy nhiên, điều khiến các doanh nghiệp chân chính bức xúc nhất là hiện có nhiều đơn vị hoạt động theo mô hình đa cấp nhưng không xin phép và vẫn ngang nhiên tồn tại. Một số đơn vị từng bị rút giấy phép đã đổi tên, thay đổi thương hiệu để tiếp tục hoạt động mà không bị xử lý. Chính những đối tượng này mới gây ra tình trạng lừa đảo, mất niềm tin trong xã hội và làm ảnh hưởng đến uy tín của các doanh nghiệp chân chính.
Trước tình trạng đó, nhằm tạo môi trường pháp lý minh bạch, thúc đẩy quyền tự do kinh doanh và hiệu quả quản lý Nhà nước, Bộ Công Thương đã trình Chính phủ Dự thảo Nghị định mới thay thế các quy định cũ về quản lý mô hình bán hàng đa cấp.
Hy vọng rằng, với Nghị định mới, những bất cập hiện tại sẽ được tháo gỡ, mô hình kinh doanh đa cấp hợp pháp sẽ có cơ hội phát triển minh bạch, bền vững, tạo thêm nhiều việc làm, đóng góp tích cực cho sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.
Nguyễn Khang