Từ các khu chợ truyền thống ở Surabaya đến những gian hàng trực tuyến tại Jakarta, nền kinh tế lớn nhất Đông Nam Á đang chứng kiến một chuyển biến âm thầm nhưng sâu sắc. Các doanh nghiệp siêu nhỏ, nhỏ và vừa (MSMEs) – lực lượng tạo việc làm cho phần lớn lao động Indonesia – dần rút khỏi hoạt động sản xuất, thay vào đó là nhập hàng Trung Quốc về bán trong nước.

Xu hướng này không chỉ phản ánh quá trình toàn cầu hóa thông thường mà cho thấy sự chuyển dịch cơ cấu rõ nét, xuất phát từ sức mạnh của cỗ máy sản xuất Trung Quốc và năng lực cạnh tranh còn hạn chế của khu vực doanh nghiệp nội địa Indonesia.

Bộ trưởng Bộ Doanh nghiệp vừa và nhỏ Indonesia, ông Maman Abdurrahman, gần đây đã công khai cảnh báo về thực trạng ngày càng nhiều doanh nhân trong nước ngừng sản xuất hoàn toàn. Thay vì tự làm ra sản phẩm, họ lựa chọn nhập khẩu hàng hóa giá rẻ từ Trung Quốc để kinh doanh. Với một quốc gia coi MSMEs là trụ cột cho tương lai công nghiệp, đây được xem là tín hiệu đáng lo ngại.

Các doanh nghiệp MSMEs hiện chiếm khoảng 90–95% tổng số việc làm tại Indonesia. Khi khu vực này rút lui khỏi sản xuất, đất nước không chỉ mất việc làm mà còn đánh mất cơ hội hình thành và mở rộng hệ sinh thái công nghiệp nội địa.

Đối mặt với chi phí sản xuất trong nước leo thang, Trung Quốc trở thành nguồn cung vừa rẻ, vừa nhanh, lại thuận tiện cho nhiều doanh nhân Indonesia. Tuy nhiên, sự chênh lệch không chỉ nằm ở lợi thế chi phí. Hàng hóa Trung Quốc được đưa vào Indonesia khá dễ dàng, thậm chí trong nhiều trường hợp thiếu nhãn mác hoặc chứng nhận hợp lệ, rồi được dán nhãn lại khi đến tay các nhà bán buôn.

Ngược lại, các nhà sản xuất trong nước phải tuân thủ hàng loạt quy định khắt khe như chứng nhận halal, tiêu chuẩn chất lượng quốc gia, giấy phép thực phẩm và dược phẩm. Những yêu cầu này nhằm bảo vệ người tiêu dùng nhưng vô tình khiến doanh nghiệp nội địa chịu bất lợi, trong khi hàng nhập khẩu lại né được nhiều rào cản.

Trong bối cảnh đó, lựa chọn của các doanh nghiệp vừa và nhỏ trở nên dễ đoán. Sản xuất trong nước vừa tốn kém, vừa chậm, lại vướng nhiều thủ tục, trong khi nhập hàng Trung Quốc thì rẻ, nhanh và ít rủi ro hơn. Với điều kiện như vậy, rất ít doanh nghiệp còn mặn mà duy trì hoạt động sản xuất.

Hệ quả đối với Indonesia ngày càng rõ nét, đặc biệt ở ngành dệt may – lĩnh vực từng là trụ cột sản xuất của quốc gia này. Quần áo và vải vóc giá rẻ từ Trung Quốc tràn ngập thị trường, được bán với mức giá mà sản phẩm nội địa không thể cạnh tranh, ngay cả khi chưa tính đến chi phí nhân công hay điện năng.

Nhiều nhà máy buộc phải cắt giảm lao động, thậm chí đóng cửa. Hiệu suất sản xuất vượt trội của Trung Quốc không chỉ làm suy yếu doanh nghiệp Indonesia mà còn bào mòn các ngành công nghiệp then chốt cho tăng trưởng dài hạn.

Không chỉ công nghiệp, không gian cho sáng tạo cũng đang bị thu hẹp. Indonesia vốn nổi tiếng với các ngành thủ công như batik, dệt vải, chế biến gỗ và dệt may truyền thống. Khi MSMEs chuyển thành đơn thuần là nhà phân phối hàng sản xuất hàng loạt từ Trung Quốc, những giá trị sáng tạo và bản sắc địa phương đứng trước nguy cơ bị thay thế bởi các sản phẩm nhập khẩu kém chất lượng trên các nền tảng thương mại điện tử.

Với quy mô dân số khoảng 270 triệu người – lớn nhất Đông Nam Á và gần bằng Mỹ – Indonesia trở thành thị trường hấp dẫn trong bối cảnh các doanh nghiệp Trung Quốc đối mặt với tăng trưởng chậm lại và cạnh tranh gay gắt ở các thị trường khác. Đông Nam Á vì thế nổi lên như điểm đến xuất khẩu quan trọng.

Năm 2024, kim ngạch thương mại Indonesia – Trung Quốc đạt mức kỷ lục 147,8 tỷ USD, đưa Trung Quốc trở thành đối tác thương mại lớn nhất của Indonesia. Riêng nhập khẩu từ Trung Quốc đạt 72,7 tỷ USD.

Sự phụ thuộc ngày càng lớn vào hàng hóa Trung Quốc có thể làm gia tăng ảnh hưởng kinh tế của Bắc Kinh tại khu vực, đồng thời phơi bày những điểm yếu cố hữu của nền công nghiệp Indonesia, từ công nghệ lạc hậu, hạn chế tiếp cận vốn, chuỗi cung ứng manh mún cho tới rào cản pháp lý phức tạp.

Indonesia hiện đứng trước một lựa chọn mang tính chiến lược. Quốc gia này có thể chấp nhận vai trò thị trường tiêu thụ khổng lồ cho hàng hóa Trung Quốc, nơi doanh nghiệp trong nước chủ yếu làm bán lẻ và phân phối. Hoặc Indonesia có thể tái thiết năng lực sản xuất nội địa, đủ sức vừa hợp tác, vừa cạnh tranh với Trung Quốc trên thế cân bằng hơn.

Con đường được lựa chọn sẽ quyết định liệu nền kinh tế lớn nhất Đông Nam Á trở thành một trung tâm sản xuất thực sự hay chỉ là điểm cuối trong chuỗi xuất khẩu của Trung Quốc.

Hạnh Thảo