Từ đầu những năm 2000, Trung Quốc gần như không có lợi thế công nghệ hay thị trường trong lĩnh vực năng lượng mặt trời. Nhưng nhờ chiến lược nhà nước chủ động — từ Luật Năng lượng Tái tạo năm 2005 đến hàng loạt chính sách hỗ trợ tài chính, đất đai, tín dụng — Bắc Kinh đã tạo ra một ngành công nghiệp khổng lồ, chiếm hơn 80% thị phần toàn cầu. Các “ông lớn” như LONGi, JA Solar, Trina Solar vươn lên thống trị chuỗi cung ứng, kéo giá tấm pin giảm hơn 80% và mở ra thời kỳ vàng son cho năng lượng sạch.
Tuy nhiên, sự thành công ấy lại trở thành con dao hai lưỡi. Khi các địa phương và doanh nghiệp thi nhau mở rộng công suất để giành trợ cấp, thị trường nhanh chóng rơi vào tình trạng sản xuất vượt xa nhu cầu. Đến cuối năm 2024, công suất module năng lượng mặt trời của Trung Quốc đạt tới 1.800 GW, gấp hơn hai lần nhu cầu toàn cầu chỉ khoảng 700 GW. Giá bán giảm sâu dưới chi phí sản xuất, khiến hàng loạt doanh nghiệp báo lỗ hàng tỷ USD, nhiều nhà máy chỉ vận hành một nửa công suất nhưng vẫn phải hoạt động để tránh phá sản.
Một nguyên nhân khác đến từ mối quan hệ đan xen giữa chính quyền địa phương và doanh nghiệp. Khi chính quyền vừa là nhà đầu tư, vừa là người giám sát, họ có xu hướng giữ doanh nghiệp tồn tại bằng mọi giá. Điều này triệt tiêu cơ chế sàng lọc tự nhiên của thị trường, khiến hàng chục công ty yếu kém vẫn sống lay lắt nhờ dòng vốn ngân hàng quốc doanh.
Khi xuất khẩu bị siết chặt do Mỹ, Ấn Độ và châu Âu áp thuế chống bán phá giá, thị trường nội địa trở thành nơi tiêu thụ cuối cùng — nhưng cũng nhanh chóng bão hòa. Hệ quả là “vòng luẩn quẩn” sản xuất – dư cung – thua lỗ – cứu trợ lại tiếp tục lặp lại.
Giới phân tích cho rằng căn nguyên sâu xa của khủng hoảng là mô hình tăng trưởng “thiên về sản xuất” của Trung Quốc: ưu tiên đầu tư và mở rộng công suất thay vì kích cầu tiêu dùng. Ngành năng lượng mặt trời là ví dụ rõ ràng nhất khi hàng chục tỷ USD được trợ cấp cho sản xuất, trong khi khuyến khích tiêu dùng và lắp đặt điện mặt trời dân dụng vẫn hạn chế.
Hiện Bắc Kinh đang nỗ lực “tái thiết mặt trời” — chuyển hướng trợ cấp sang phía cầu, thúc đẩy lắp đặt hệ thống năng lượng mặt trời phân tán, đầu tư vào lưu trữ điện và cải thiện lưới truyền tải. Tuy nhiên, nếu không xử lý triệt để tình trạng bảo hộ địa phương và phụ thuộc vào tín dụng nhà nước, các biện pháp cải cách sẽ khó phát huy hiệu quả.
Câu chuyện của ngành năng lượng mặt trời là tấm gương phản chiếu hoàn hảo cho mô hình phát triển kiểu Trung Quốc: tốc độ phi mã, quy mô khổng lồ nhưng dễ rơi vào mất cân bằng. Thành công từng được ca ngợi là kỳ tích nay lại trở thành gánh nặng – minh chứng cho thấy sức mạnh chính sách nếu không được điều tiết đúng mức, có thể biến “kỳ tích kinh tế” thành cuộc khủng hoảng kéo dài.